پروژه تاثير بازرگانان در جنبش مشروطيت ايران با تكيه بر ايالات چهارگانه تهران، آذربايجان، يزد و بوشهر (1313-1326قمري)

 پايان نامه دوره‌ي كارشناسي ارشد ناپيوسته

 «نقش و سهم بازرگانان در جنبش مشروطيت ايران با تكيه بر ايالات چهارگانه تهران، آذربايجان، يزد و بوشهر (1313-1326قمري)» 

همراه با منابع و مآخذ 

چكيده

رساله‌ي حاضر كه با عنوان «نقش و سهم بازرگانان در مشروطيت ايران با تكيه بر ايالات چهارگانة تهران، آذربايجان، يزد و بوشهر (1313-1326هـ.ق) تدوين شده است، به بررسي مباني تعارضات بازرگانان و حاكميت به عنوان علل مشروطه‌خواهي آنان و نقش و سهم اين گروه اجتماعي در به ثمر رسيدن جنبش مشروطه و حيات نظام مشروطيت تا بمباران مجلس اول مي‌پردازد. پرسش اساسي پيش روي پژوهشگر اين است كه: «علل و عوامل مشروطه‌خواهي بازرگانان و نقش و سهم آنان در مشروطيت تا به توپ بسته شدن مجلس اول چه بود؟».

فرضية اصلي تحقيق اين كه: «بازرگانان به عنوان ركن اصلي بازار، يكي از سه گروه رأس هرم قدرت بودند و براساس جايگاه اجتماعي و اقتصادي خود به ايفاي نقش در مسايل مي‌پرداختند. آنان با آغاز دوره‌ي حكومت قاجارها و سلطه‌گري دول روس و انگليس با وضعيت بدتري مواجه شدند؛ ضعف حكومت مركزي و سلطة حكام ستمگر و قدرت‌هاي خارجي، بازرگانان ايران را به مقام متضررترين قشر اجتماعي تنزل داد. اين امر باعث افزايش تضاد بازرگانان و حاكميت شد. بي نتيجه ماندن تلاش‌هاي گروهي بازرگانان براي مقابل با تهديدات داخلي و خارجي باعث شد تا آنان آگاهانه براي تحقق خواسته‌هاي تاريخي خود از فعال‌ترين گروههاي اجتماعي در جريان مشروطيت شوند.

يافته‌هاي اساسي رساله‌ي حاضر اين كه: «1ـ بازرگانان ضمن خودآگاهي دروني و كسب علم و تجربه به خصوص از نيمه‌ي دوم قرن نوزدهم ميلادي به بعد باعث شد تا آنان در مقابل تهديدات داخلي و سلطة خارجي به واكنش‌هاي سياسي و تجاري تست بزنند. اما سلطة سنگين اين دو مانع اصلي بهبود اوضاع شد. آنان انحطاط شديد اقتصادي كشور را به حاكميت سياسي و سياست‌هاي اتخاذي آن نسبت مي‌دادند و با اين فكر، در اصلاح امور با جنبش مشروطه همراه شدند. 2ـ نقش بازرگانان در جنبش مشروطيت شامل حمايت مالي از تجمعات و اراية فكر و انديشه در اهميت قانون مداري و ايجاد حكومت مركزي قوي و جمهوريت بود. بازرگانان روشنفكر و عمده با اخذ تجربيات از نظام سياسي دول اروپايي به تاليف آثار و اراية نظر قبل و پس از مشروطه پرداختند. از جمله آنان طالبوف، زين‌العابدين مراغه‌اي، تقي اف، حاج حسين امين‌الضرب، ميرزا محمود تاجر اصفهاني، محمدتقي مازار و معين‌التجار بود. 3ـ سهم بازرگانان از برقراري مشروطيت، گنجاندن خواسته‌هاي خود در اصول قانون اساسي و متمم آن و تلاش براي قانونمند كردن همة امور ايران بود. حضور جدي و تلاشگر آنان در مجلس اول و كميسيون‌هاي آن و عضويت در انجمن‌هاي ايالتي و ولايتي و حمايت از نظام مشروطيت در برابر بقاياي مستبدان و سنگ‌اندازي خارجي‌ها و اراية طرح‌هاي ملي در اقتصاد و.‌.. از موارد ديگر سهم بازرگانان از مشروطيت بود.

واژگان كليد:

نقش، سهم، مشروطيت ايران، بازرگانان، بازرگان روشنفكر، خواسته‌هاي تاريخي، مجلس شوراي ملي

«فهرست كلي مطالب»

بخش اول/ ساختار جامعه شهري و پيشينه‌ي تحول‌خواهي بازرگانان ايران        

فصل اول: ساختار جامعه شهري و هرم قدرت در ايران دوره‌ي قاجار 

فصل دوم: مسايل بازرگانان و واكنش‌هاي آنان پيش از جنبش مشروطه‌خواهي   

بخش دوم/ نقش بازرگانان در جنبش مشروطيت ايران        

فصل اول: نقش بازرگانان در جريان مشروطه در تهران    

فصل دوم: جريان مشروطه‌خواهي بازرگانان در سه ايالت آذربايجان، يزد و بوشهر         

بخش سوم/ سهم بازرگانان از تشكيل نظام مشروطيت تا بمباران مجلس اول      

فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ي اول و تصميم‌گيري‌هاي آن           

فصل دوم: فعاليت‌هاي حمايتي بازرگانان ايران از مشروطيت در خارج از مجلس            

نتيجه     

فهرست منابع و مآخذ          

ضمايم (اسناد و تصاوير)     

«فهرست جزئي مطالب»

مقدمه     ا

            ب

            ج

            د

بررسي منابع و مآخذ          

الف: منابع عمومي

1ـ روزنامه‌ها        1

2ـ اسناد   4

3ـ تاريخ مشروطه ايران       5

4ـ كتاب آبي         6

5ـ تاريخ بيداري ايرانيان       6

6ـ سياحتنامه ابراهيم‌بيك       7

7ـ كتاب احمد و مسالك المحسنين         9

8ـ خاطرات بهرامي 10

9ـ خاطرات احتشام‌السلطنه    11

ب: منابع تبريز     

1ـ قيام آذربايجان و ستارخان  13

2ـ رجال آذربايجان در عصر مشروطيت            13

3ـ قيام آذربايجان در انقلاب مشروطيت ايران      14

4ـ تاريخ انقلاب آذربايجان و بلواي تبريز           14

5ـ روزنامة انجمن تبريز       14

ج: منابع بوشهر    

1ـ سفرنامه سديدالسلطنه       15

2ـ گزارش‌هاي سالانه سرپرسي كاكس   16

3ـ روزنامه مظفري 16       

د: منابع يزد         

1ـ كشف الحقايق    17

2ـ نشريات           18

3ـ خاطرات ارباب كيخسرو شاهرخ      18

بخش اول: ساختار جامعة شهري و پيشينة تحول‌خواهي بازرگانان ايران          

فصل اول: ساختار جامعة شهري و هرم قدرت در ايران دوره‌ي قاجار 

مناسبات ارگ، مسجد و بازار 20

روابط روشنفكران و بازرگانان در دوره‌ي قاجار    23

ويژگي‌هاي بازرگانان           26

فصل دوم: مسايل بازرگانان و واكنش‌هاي آنان پيش از جنبش مشروطه‌خواهي   

1ـ مباني تعارضات و بحران‌هاي بازرگانان:       

الف: عوامل داخلي  27

ب: عوامل خارجي 30

ج: رشد و ارتقاي سطح آگاهي سياسي و اجتماعي 33

2ـ تلاش‌هاي اصلاح‌گرانة بازرگانان پيش از مشروطيت     

الف: واكنش‌هاي سياسي بازرگانان       

1ـ1ـ تشكيل مجلس وكلاي تجار (1301هـ.ق)     34

1ـ2ـ بازرگانان و جنبش تنباكو (1308هـ.ق)       36

ب: واكنش تجاري بازرگانان 

تشكيل كارخانه‌ها و شركت‌هاي تجاري 40

بخش دوم: نقش بازرگانان در جنبش مشروطيت ايران        

فصل اول: نقش بازرگانان در جريان مشروطيت در تهران  

علل و زمينه‌هاي تحصن تجار به حرم عبدالعظيم (1323هـ.ق)         43

وقايع منجر به مهاجرت صغري و دوران مهاجرت كبري و نقش بازرگانان        47

فعاليت فردي بازرگانان در تهران در جنبش مشروطيت :

1ـ خانواده‌ي امين‌الضرب      58

2ـ ميرزا محمود تاجر اصفهاني           66

3ـ حاج محمدتقي بنكدار و برادرش حاج حسن      68

4ـ حاج محمداسماعيل مغازه‌اي            70

5ـ حاج آقامحمد معين التجار بوشهري    72

6ـ ميرزا جوادخان سعدالدوله  75

7ـ حاجي محمدتقي شاهرودي 78

8ـ حاجي محمدعلي شالفروش 79

فصل دوم: جريان مشروطه‌خواهي بازرگانان در سه ايالت آذربايجان، يزد و بوشهر         

2ـ1ـ نقش بازرگانان در جريان مشروطه‌خواهي تبريزيان:

اهميت تبريز         82

جنبش مشروطه‌خواهي در تبريز          83

بازرگانان تبريزي در مشروطيت:

1ـ علي مسيو        86

2ـ حاجي علي دواچي           87

3ـ حاج مهدي كوزه‌كناني       87

4ـ حاج زين العابدين مراغه‌اي            91

5ـ ميرزا عبدالرحيم طالبوف تبريزي     93

2ـ2ـ نقش بازرگانان يزد در جنبش مشروطيت

اهميت يزد           97

حاج محمدتقي مازار و مشروطيت        99

بازرگانان زرتشتي يزد و مشروطيت    

1ـ خاندان جمشيديان            100

2ـ خاندان جهانيان   103

2ـ3ـ بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطيت       

اهميت بندر بوشهر  106

نقش بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطيت        109

بخش سوم: سهم بازرگانان از تشكيلات نظام مشروطيت تا بمباران مجلس اول   

فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ي اول و تصميم‌گيري‌هاي آن           

1ـ بازرگانان و انتخابات مجلس اول      114

2ـ سهم و ايفاي نقش بازرگانان در تصميم‌گيري‌هاي مجلس اول         

2ـ1ـ ارايه‌ي لايحه استقراض دولت و واكنش بازرگانان در مجلس       117

2ـ2ـ وزارت ماليه و مساله مسيو جوزف نوز       122

2ـ3ـ ميزان توجه به خواسته‌هاي تجار در مواد مصوب قانون اساسي و متهم آن 125

2ـ4ـ وزارت عدليه و مسايل قضايي      128

2ـ5ـ مباحث وزارت تجارت با وكلاي تجار براي علمي كردن فعاليت‌هاي تجار   130

2ـ6ـ وزارت ماليه و امور ماليات و امنيت ايالات  131

2ـ7ـ قرارداد 1907م. روس و انگليس و واكنش تجار         133

2ـ8ـ سهم تجار در كميسيون‌هاي مجلس 134

فصل دوم: فعاليت‌هاي حمايتي بازرگانان ايران از مشروطيت در خارج از مجلس 139

تشكيل انجمن‌هاي ايالتي و ولايتي، انجمن‌هاي سياسي و انجمن‌هاي اقتصادي فعاليت بازرگانان تبريز:

1ـ در انجمن تبريز 140

2ـ تاسيس انجمن سعادت استانبول        144

3ـ حضور بازرگانان تبريزي در حزب اجتماعيون عاميون   145

فعاليت بازرگانان يزد در دوره مشروطه:

1ـ تشكيل انجمن‌هاي صنفي تجاري      146

2ـ فعاليت دو تجارتخانة جمشيديان و جهانيان در تشكيل بانك ملي و تامين اسلحه مجاهدان 147

3ـ تلاش‌ها در اصلاح تنظيمات مالياتي يزد         150

فعاليت تجار بوشهر در دوره مشروطيت:

تشكيل انجمن نظّار و اكثريت تجار عضو آن       153

اقدامات بازرگانان در مقابل ستم داخلي و سلطه خارجي       154

نتيجه‌گيري:          156

فهرست منابع و مآخذ           162

ضمايم (اسناد و تصاوير)      172